หากพูดถึง "ดินสอพอง" ปัจจุบันหลายคนก็คงจะนึกถึงประเพณีสงกรานต์ แต่ถ้าถามถึงที่มาของดินสอพองหลายคนคงจะไม่รู้ จากตำนานและความเป็นมาเรื่องดินสอพองนั้นเล่าต่อ ๆ กันมาหลายชั่วอายุคนและมีการนำไปผูกตำนานของ รามเกียรติ์ ที่พระรามรบกับ ทศกัณฐ์ชนะ โดยทหารเอกคู่ใจและเป็นกำลังสำคัญในการรบก็คือหนุมาน เมื่อรบกันชนะก็จะต้องมีการปูนบำเหน็จให้กับหนุมานทหารเอกด้วยการยกเมืองให้หนุมานไปครอง โดยใช้วิธีเสี่ยงทายด้วยการแผลงศรหากลูกศรไปตกที่เมืองใดก็ให้ไปครองเมืองนั้น ซึ่งผลของลูกศรที่พระรามได้แผลงออกไปนั้นได้มาตกที่เมืองลพบุรี หลังจากที่ลูกศรตกลงสู่พื้นก็ทำให้เกิดไฟลุกไหม้หนุมานก็ได้ใช้หางกวาดจนไฟดับลงพื้นดินที่ถูกไฟไหม้ก็สุกกลายเป็น ดินสีขาว โดยเขตที่ถูกไฟลุกไหม้ปัจจุบันก็อยู่ในเขตอำเภอเมืองลพบุรี ตำบลพรหมศาสตร์ ตำบลทะเลชุบศร ตำบลท่าแค และตำบลถนนใหญ่ จาก'ดินสอพอง'..ใครว่าไม่สาคัญสร้างรายได้เมืองละโว้แห่งเดียวในประเทศไทยหรืออาจจะเป็นแห่งเดียวในโลกก็ได้ ซึ่งจะมีผู้ที่เดินทางมาซื้อดินสอพองไปใช้ในการทำกิจการต่าง ๆ กันถึงที่ตลอดทั้งปี
ขณะเดียวกันชาวบ้านที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ตำบลที่มีดินขาว ก็ได้นำดินมาปั้นเป็นก้อนที่ขนาดแตกต่างกันเรียกว่า "ดินสอพอง" โดยทำกันมาตั้งแต่สมัยดึกดำบรรพ์โดยทำกันมาตั้งแต่สมัยดึกดำบรรพ์หรือบรรพบุรุษสืบทอดกันต่อมา แต่เนื่องจากในบางตำบลเป็นเขตตัวเมืองทำให้อาชีพการทำดินสอพองต้องเลิกรากันไป เนื่องจากที่ดินนั้นถูกถมมาปลูกสร้างเป็นที่อยู่อาศัย แต่ที่ยังมีให้เห็นกันชัดเจนก็คือที่ บ้านหินสองก้อน ตำบลทะเลชุบศร อำเภอเมืองลพบุรี โดยชาวบ้านยังคงนำดินขาวมากองไว้อยู่ริมคลองชลประทาน ทั้งนี้เพราะการทำดินสอพองนั้นใช้น้ำเป็นตัวทำละลายให้ดินตกตะกอน สำหรับดินสอพองนั้นเพี้ยนมาจากคำว่า "ดินสอผ่อง" ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ซึ่งได้ให้นิยามไว้ว่า "หมดจด" ดังนั้นดินสอพองคือ ดินที่ทาหรือประแล้วทำให้ผิวสะอาดหมดจด
สำหรับดินสอพองที่มาจำหน่ายกันนั้นดูเหมือนว่าทำไม่ยาก แต่ความจริงแล้วผู้ที่ทำดินสอพองนั้นต้องเอาแรงกายเข้าแลกกว่าจะสำเร็จออกมาจำหน่ายได้ โดยวิธีการทำดินสอพองนั้นก็คือเอาดินขาวที่กองไว้ข้างบ่อน้ำใส่ลงในบ่อน้ำที่กว้างประมาณ 1.50 เมตร ลึกประมาณ 50 ซม. ทางผู้ที่ผลิตดินสอพองจะนำดินขาวใส่ลงไปในบ่อประมาณ 6 เข่ง แล้วเติมน้ำประมาณ 7 ปี๊บ จากนั้นผสมด้วยการกวนให้เข้ากันในบ่อทิ้งไว้ 1 คืนพอวันรุ่งขึ้นดินที่ใส่ลงไปก็ตกตะกอนก็นำน้ำที่ อยู่ด้านบนออก ส่วนดินที่ตกตะกอนก็นำมาใส่เครื่องหยอดเป็นเม็ดตามแบบของแม่พิมพ์หยอดบนผ้าหรือแผ่นไม้ที่ปูไว้แล้วผึ่งแดดทิ้งไว้ประมาณ 1 วัน โดยสังเกตดูว่าดินที่ตากไว้เปลี่ยนจากสีคล้ำเป็นสีขาวก็เก็บได้ สำหรับการหยอดดินสอพอง นั้นมักจะทำกันในรุ่งเช้าดินสอพองที่ทำกันก็มี ด้วยกัน 2 แบบ คือแบบดอกเล็กกับเป็นแผ่นขนาด นั้นมักจะทำกันในรุ่งเช้าดินสอพองที่ทำกันก็มี ด้วยกัน 2 แบบ คือแบบดอกเล็กกับเป็นแผ่นขนาด ต่าง ๆ กันไป
หากจะว่าไปแล้ว "ดินสอพองนำไปทำอะไร" จริง ๆ แล้วประโยชน์ของดินสอพองนั้นนำไปใช้ประโยชน์ได้หลายอย่าง ทั้งสามารถนำไปใช้เป็นผงขัดเฟอร์นิเจอร์ เครื่องโลหะ นำไปเป็นส่วนผสมการทำ ยาสีฟัน สบู่ฟอกตัว นำไปพอกร่างกายขจัดผด ผื่นคัน ส่วนในอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ขึ้นไปก็นำไปผสมทำปูนซิเมนต์ขาว ผสมทำผงธูปบูชาพระ ส่วนในเรื่องของการทำเป็นเครื่องประทินผิวก็นำไปผสมกับสมุนไพรด้วยการนำไปละลายน้ำกรองด้วยผ้าขาวบาง จนได้เนื้อดินละเอียดยิบทิ้งให้ตกตะกอนผสมกับน้ำหอมหยอดเป็นเม็ด เล็ก ๆ ตากให้แห้งอีกครั้ง จากนั้นนำไปอบด้วยดอกไม้ไทยเป็นแป้งร่ำตามสูตรโบราณ รวมทั้งยังทำเป็นแป้งโรยตัวไว้ใช้เองทำให้เป็นผงละเอียดผสมพิมเสน การบูร แต่งกลิ่นหอมตามต้องการใช้แทนแป้งฝุ่นได้ ทางด้านสมุนไพรก็นำไปผสมน้ำมะนาวทาตามรอยบวมปูดไม่นานอาการเจ็บปวดก็จะคลายลง ส่วนที่บวมโนก็จะค่อย ๆ ยุบตามลงไปด้วยหรือจะผสมใบตำลึงแก้ผดผื่นคัด ผสมขมิ้นแก้สิวฝ้า ผสมมะขามเปียกขัดใบหน้าให้เกลี้ยงเกลา
อย่างไรก็ตามได้มีผู้รู้กล่าวถึงดินสอพองเข้ามาเกี่ยวพันกับ ประเพณีสงกรานต์ของ ไทย เนื่องมาจากในภาคกลางจะมีการละเล่นที่สนุกสนานในงานมงคลคือการเล่นกลองยาวช่วงหน้าร้อนการแห่หรือการตีกลองยาวต้องอยู่กับแดดที่ร้อน จึงทำให้ผู้ที่ตีกลองยาวต้องใช้แป้งมาทาไว้ที่หน้าไม่ให้หน้าดำ เมื่อเลิกแล้วก็ใช้น้ำล้างออกได้สะดวกพอมาเจอหน้ากันในงานสงกรานต์ก็นำแป้งหรือดินสอพองมาทาหน้ากันเพิ่มความสนุกสนานไปด้วยและกระจายแพร่หลายออกไป สำหรับดินสอพองที่จำหน่ายทั่วประเทศในช่วงเทศกาลสงกรานต์พ่อค้า แม่ค้าจะมาสั่งซื้อเป็นพัน ๆ กิโลกรัมกับเจ้าประจำในจังหวัดลพบุรีตั้งแต่ต้นปี ซึ่งทุกปีผู้ที่ทำดินสอพองจะมีรายได้สูงสุดจากการจำหน่ายดินสอพองในช่วงงานสงกรานต์ จึงถือว่าเป็นการสร้างรายได้เข้าสู่จังหวัดลพบุรีในการจำหน่ายดินสอพองอีกทางหนึ่ง แต่ถ้ามองไกลออกไปในอีกไม่กี่วันข้างหน้าดินสอพองลพบุรีจะเหลือเพียงชื่อและเป็นเพียงตำนานเท่านั้น เนื่องจากเพราะว่าความเจริญเข้ามาอย่างรวดเร็วพื้นที่ที่เป็นดินขาวถูกนำไปปลูกบ้านทำให้ไม่มีพื้นที่ให้ขุดดินอีกต่อไปแล้ว ซึ่งชาวจังหวัดลพบุรีและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องต้องช่วยกันรักษาพื้นที่ทำดินสอพองไว้อย่างน้อยก็ให้ดินสอพองอยู่คู่สงกรานต์ไทยสืบต่อไป
ไม่ใช่เป็นเพียงตำนานเพื่อให้เกิดความปลอดภัย แก่ประชาชนที่นำดินสอพองไปเล่นกันในช่วงสงกรานต์ นายศิริชัย ลิ้มสกุล นายแพทย์สาธารณสุขจังหวัดลพบุรี ได้ลงพื้นที่นำหน่วยงานที่เกี่ยวข้องตรวจเยี่ยมผู้ที่ประกอบการทำดินสอพอง ทั้งนี้เนื่องจากในช่วงก่อนหน้านี้ได้มีผู้ที่ทำดินสอพองหรือผู้ที่สั่งซื้อดินสอพองไปจำหน่ายได้คิดสั่งทำดินสอพองผสมสี จนทำให้ผู้ที่ถูกประจากดินสอพองมีอาการระคายเคืองและเสื้อผ้าเสียหายทำให้เสียชื่อเสียงดินสอพองลพบุรี ซึ่งในปีนี้ทางหน่วยงานที่เกี่ยวข้องได้ออกตรวจสอบเยี่ยมผู้ผลิตดินสอพอง พร้อมกับขอความร่วมมือจากผู้ที่ผลิตให้ช่วยกันทำให้ดินสอพองมีความสะอาดไม่ระคายเคือง รวมทั้งจะได้เก็บตัวอย่างดินสอพองไปตรวจสอบถึงสารปนเปื้อนด้วย นอกจากนี้ยังเชิญชวนให้นักท่องเที่ยวมาเที่ยวประเพณีสงกรานต์ของลพบุรีร่วมประแป้งแต่งไทยไปงานสงกรานต์สืบสานประเพณีไทย.
